Av Sigbjørn Skåden 

Jo eldre eg blir, jo oftare undrar eg over kva det er som gjer at det samiske er så viktig for meg.

Eg ser meg sjølv i spegelen. Eg er og blir same. Men eg undrar meir over meg sjølv jo eldre eg blir. Eg undrar over den delen av meg som så ubøyeleg tenkjer at han er same. Kva er det eigentleg som held meg fast? Kva i meg er det som held fast ved det å vere same? Eg vaklar ikkje, ikkje tru det. Eg berre spør. Eg er min eigen djevelens advokat. Eg forstår jo korleis det kan sjå ut. Med mitt kvite andlet, mitt hardingfelenamn, mitt norske førstespråk, og mitt mannlege snart middelaldrande kulturmiddelklasseliv i Nord-Noregs største by: Kva er det som gjer meg til minoritet? Kva er det som gjer at eg held fast ved å vere det?

Eg vil fortelje noko om kva eg veit. Og om kva eg hugsar.

Eg vaks opp i ei fillerista bygd. Det høyrest negativt ut, men det er ikkje berre sånn meint. Eg vaks opp fint og lunt i ei bygd med tette band mellom familiane og mykje omsorg mellom folk. Men i ettertid har eg forstått teikna frå barndommen betre. Eg var barn på 1980-talet. Eg tenkjer på det som det siste av ei gammal tid. Dei gamle strukturane fanst framleis. Dei besteforeldregenerasjonen min var ein del av, og som var i ferd med å løysast opp i foreldregenerasjonen min, og som no så å seie er vekke.

Det var jordbruk vi dreiv med i heimbygda mi. På 1980-talet var gardane framleis i drift slik dei hadde vore i generasjonar. Grensekomplikasjonar, beitekriser og auka tilflytting av nybyggjarar hadde gjort at mange frå den gamle samiske reindrifta, som i 1751 fekk den norsk-svenske riksgrensa dratt midt i flyttevegen mellom sommar- og vinterbeite, utover på 1800-talet vart tvinga ut av reindrifta. Ein stor del av dei rydda ny jord og vart bufaste på sommarbeita på norsk side av grensa. Det er historia til bygda mi. Denne historia har bygda felles med svært mange slike jordbruksbygder i Nord-Noreg, oppe i marka, under fjellføtene ein liten bit frå kyststripa.

I barndommen min var det framleis besteforeldregenerasjonen min som dreiv gardane. Dei gjorde det på det gamle viset. Dei hadde ingen annan jobb enn å drive gardar som alt då var blitt for små for den norske jordbruksindustrien. I fjøsgangane stod det mjølkeseparatorar. Etter vegane stod det mjølkeramper. I skogane og utmarka beita ku, sau og nokre stader også geiter. Heile storfamilien var med på potetopptakinga og i slåttonna. Barn og barnebarn også. Vi småungane trakka høylasset, gjekk etter og plukka småpoteten dei vaksne hadde late ligge. I pausane kraup vi og laga korridorar i høyet på hesjene, eller kasta gammalpotet med potetslyngene våre.

Dei grepa desse menneska tok i livet, tok dei ikkje for seg sjølv. Dei gjorde det for ungane sine. Dei heldt sjølve fram med liva foreldra deira hadde hatt, men dette var generasjonen som slutta å gi det samiske språket vidare til ungane sine. Dei som hadde lært seg norsk først då dei kom på skolen, hadde i løpet av skolegangen opplevd så mykje audmjuking og straff fordi dei snakka samisk, at dei ville skåne ungane sine for det same. Dei snakka skolenorsken sin til ungane, og saman med ungane lærte dei språket betre. Samstundes heldt dei fram med å snakke samisk seg imellom heime, og med slekt og vener i sin generasjon.

Verre var det for dei som ikkje fekk barn. Samisken vart det einaste språket dei verkeleg kunne, ettersom dei ikkje hadde ungar som kunne ta dei med inn i den nye norske tida. Eg hugsar ei slik gammal barnlaus dame, ei som gjekk mykje rundt på gardane. Ho var søskenbarnet til bestemor mi og var ofte innom dei på besøk. Ho kom der nedetter vegen nesten alltid kledd i dei same kleda. Ein lang, mørk stakk, grå strikkejakke og skaut på hovudet. Mor mi fortalde at denne dama alltid hadde likt å gjere peik då dei var små, og at ho framleis var ein skøyar som gammal. «Vil guten ha sukkertøy?» sa ho til meg kvar einaste gong. Eg ville ikkje ha sukkertøy. Eg vart redd ho når ho kom sånn og berre gjentok dette eine igjen og igjen.

Mange år seinare har eg forstått at ho ikkje hadde så mykje rom i norsken sin. Ho hadde ikkje mykje ho visste å seie på norsk til ein liten gut. Det som for meg som barn kanskje verka som ei blanding av ein papegøye og eit anakronistisk fugleskremsel, var ei gammal dame som nok aldri kunne ha hatt noko anna liv enn dette eine. Det nye Noreg som eigentleg allereie hadde slukt oss, ville ho aldri ha hatt føresetnader for å bli ein del av.

Besteforeldregenerasjonen i bygda mi ville noko anna for ungane sine. Dei ville at ungane skulle kunne velje. Overgangen til å snakke norsk med ungane var unison, sjølv om det lykkast med ulikt hell på ulike gardar. Dei vaksne snakka jo samisk seg imellom så ungane høyrde. På mange gardar budde også foreldra deira, min oldeforeldregenerasjon. Dei snakka verkeleg ikkje godt norsk og var difor gjerne nøydde til å snakke ein del samisk med barnebarna.

For besteforeldra mine blei det viktig at ungane skulle få moglegheiter dei sjølve ikkje hadde hatt. Spesielt for bestemor var det viktig at jentene skulle få utdanning, slik at dei ikkje skulle vere avhengige av ein mann med gard. Ungane snakka godt norsk og kunne ta del i den norske velstanden. Og dei lærte samstundes å vere tøffe og ikkje skjems over kven dei var. «Ein kan bøye nakken for mykje», pla bestefar seie, «men ikkje for at ein er same.»

Eg trur dette siste hjelpte mamma og søskena hennar meir enn ein skulle tru. Dei blei ikkje oppdratt til å skjule noko, slik veldig mange i deira generasjon i bygda blei. Dermed blei dei heller ikkje oppdratt til å inst inne skjemmast over det dei kom frå. Det skulle ikkje vere nokon tvil om at dei var samar. Dei skulle vere stolte av det. Ein kunne tenke at dette er eit paradoks, all den tid besteforeldra mine valde å ikkje snakke samisk til ungane sine. Men slik må logikken ha vore. Samisk språk hadde ikkje plass i framtida, men likevel skulle ein vere stolt av det ein var.

«Dette var generasjonen som slutta å gi det samiske språket vidare til ungane sine»

Sett i ettertid tenkjer eg at det var mange som knakk i bygda mi, i dei etterkrigstiåra då ting skulle forandras frå å vere ein del av eit gammalt samisk kontinuum til å bli nytilpassa norsk. Eg trur den overgangen blei brå i mange familiar. Ungane som vaks opp i denne tida kom frå heimar der foreldra beherska det nyvalde familiespråket relativt dårleg og ikkje sjølve visste kva det innebar å lykkas i det nye idealet dei prøvde å smi for ungane. Grepet dei fleste familiane gjorde for å lykkast, var å totalt legge lokk over den samiske familiehistoria. Ungane i desse etterkrigstidsfamiliane vaks dermed gjerne opp i ein ambivalent graut av frykt, skamkjensle og mindreverdegheitskomplekser, kor dei godt visste dei var samar, men at dette for all del ikkje måtte komme ut. Dei som då ikkje godt nok klarte å bere skamma over kven dei var, dei som ikkje tolte presset ute i samfunnet kor dei stadig blei avslørt og påminna om kor mindreverdige dei var, dei som ikkje lykkast i å materialisere den store transformasjonen og blei kasta ned igjen i grauten av skam og sjølbebreiding som forklaring på kvifor dei ikkje lykkast; dei blei det ofte særskilt vondt for, og desse vonde kjenslene tenkjer eg prega bygda mi ein god del då eg vaks opp.

Eg snakkar samisk. Eg skriv bøker på samisk, og eg bruker språket i alle typar sosiale og faglege samanhengar. Eg kjem likevel aldri til å tenke på meg sjølv som fullstendig samiskspråkleg. Det er ikkje førstespråket mitt. Mor mi vaks opp i ein samiskspråkleg heim, men blei sjølv snakka til på norsk. Da ho fekk ungar snakka ho først berre norsk heime, før ho sjølv blei tryggare i samisken og byrja snakka det meir og meir til oss. Ho sjølv var ein plass mellom språka, slik eg også kjenner meg. Kjærleiken til samisken er den sterkaste. Men det er norsk vi kan best.

Eg sjølv har jobba hardt med samisken min. Spesielt i perioden frå ungdomsskolen og inn i tjueåra jobba eg med samisken med ulike mål for auget. Eit hovudmål var at dersom eg ein dag blei far, skulle eg snakke samisk godt nok til å gi barna mine det eg ikkje fekk, ein samiskspråkleg kvardag frå første dag. Dermed ville eg gi dei grunnlag for å kjenne seg meir heime i samisken enn det eg sjølv nokosinne kjem til å gjere. Det ligg ei kjensle av noko naudsynt i dette for meg. Det å vere same, det å vere ein del av det samiske samfunnet, det å vere i språket så godt som eg kan. Eg har ein hugs som snakkar til meg. Sjå på det du har levd, seier den. Sjå på det du veit om andre sitt liv, i familien din, i bygda di, blant folket ditt. Hugsen seier: Å vere same er å vere i det godes teneste. Å vere same er for viktig til at det kan bli valt bort.

Då sonen min blei født og eg skjønte at det skulle gå bra for meg å snakke samisk til han, opna det seg ein ny kjærleik. Eg visste jo frå før at eg var teknisk i stand til å snakke det. Men var det i stand til å bere kjærleiken til ein son, eit språk som ikkje var førstespråket mitt? Det visste eg ikkje. No veit eg det. Saman med han har eg òg på sett og vis fått samisken i gåve. Med han skin det samiske språket endå sterkare enn før.

Eg har snakka mykje om den samiske identiteten som noko hardt. Om hugsen som skaper motstand i ein, ein vilje til å stå imot det som er urettvist. Men den samiske identiteten er sjølvsagt også noko mjukt. Noko som framkallar kjærleik. Det er som det støtt er med kjærleik. Det er ikkje så lett å sette fingeren på nett kva det er som utløyser han. Men det må vere noko i måten ein blir sveisa saman med andre på i det samiske fellesskapet. Med samisk slekt og familie. Med samiske vener. For meg har det alltid vore livgivande å vere ein del av den samiske verda. Gleda i små felles framsteg, gleda i felles referansar, gleda i det å føle på eit solidaritetsband som ikkje kan bli bytt ut eller er til sals på identitetsmarknaden. Det er der alltid, i gode og vonde dagar.

For meg er det språket som brenn sterkast. Det er språket eg har jakta på, kjælt med, kurtisert for at det skal bli mitt. Og det å få snakke det til barnet mitt, til sonen min, det å høyre samiske ord og setningar komme ut av den vesle kroppen, det er utvidande for mitt liv. Nett som besteforeldra mine vil eg at barnet mitt skal ha fridom til å velje kven han skal vere i livet. Då betyr det mykje å gjere det mogleg for han å velje samisken, som eg har så sterk kjærleik til. Det er ein del av kjærleiken eg kan tilby han.